Μία από τις πιο αγαπημένες ασχολίες των παιδιών στην προσχολική και σχολική ηλικία είναι η ζωγραφική. Συχνά πυκνά, εκείνα περνούν τον χρόνο τους ζωγραφίζοντας πληθώρα σχεδίων, αφηρημένα και μη, πολύχρωμα ή μονόχρωμα, ρεαλιστικά και φανταστικά, απλά και πολύπλοκα.

Πότε η “ζωγραφιά” αποτελεί εργαλείο διερεύνησης;

Η ζωγραφική όμως, μπορεί να αποτελέσει και ένα διαγνωστικό κριτήριο – όχι απόλυτο – τόσο για την αναπτυξιακή πορεία του παιδιού, όσο και για την συναισθηματική και νοητική του κατάσταση.

Το παιδικό ιχνογράφημα λοιπόν, είναι μία αξιολογητική διαδικασία. Μπορεί να δώσει ευρήματα για την γνωστική και ψυχική θέση του παιδιού, καθώς επίσης και να καταδείξει σημεία όπου το παιδί αδυνατεί να εκφράσει λεκτικά.

 Ιστορικά, πρώτος ο Burt (1921) συσχέτισε την αξιολόγηση της ζωγραφικής με το κομμάτι της νοημοσύνης, καταλήγοντας πως τελικά δίνονται λιγοστές πληροφορίες στον τομέα αυτό. Εν συνεχεία η Goodenough (1926) με το ζωγραφικό τεστ «Ζωγράφισε έναν άνθρωπο» (ΖΕΑ), ήθελε να ανασύρει πληροφορίες για τη νοημοσύνη του παιδιού αλλά και για την προσωπικότητα του.

 Βλέπουμε, λοιπόν, ότι έχει εισαχθεί ως μέσο αξιολόγησης και χρησιμοποιείται ως και σήμερα προκειμένου να καταδείξει διάφορες συναισθηματικές και γνωστικές δυσκολίες του παιδιού.

Ο Λογοθεραπευτής, ο Ψυχολόγος και άλλες ειδικότητες που συνεργάζονται και δουλεύουν με παιδιά, αξιολογούν το παιδικό ιχνογράφημα. Έτσι, μπορούν να αποκτήσουν μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα, χωρίς ωστόσο αυτό να αποτελεί απόλυτο κριτήριο για την ψυχική κατάσταση των τελευταίων.

Η αξιολόγησή του έχει να κάνει με το τι ζητείται από το παιδί να απεικονίσει και ποιο κομμάτι θέλει ο ειδικός να διερευνήσει. Συνήθως λοιπόν αξιολογείται το κομμάτι της απεικόνισης ανθρώπου και πιο συγκεκριμένα της οικογένειας. Αποκτιέται έτσι μία πρώτη εικόνα για την γενικότερη αντίληψη του παιδιού, για την οπτική του προς τα μέλη της οικογένειας του, καθώς επίσης και για την αυτοεκτίμησή του.

Ποια είναι τα ευρήματα που μπορούμε να έχουμε από μία απεικόνιση;

Ωστόσο τα ευρήματα της αξιολόγησης δεν είναι εκ των ων ουκ άνευ για την ψυχική και συναισθηματική κατάσταση του παιδιού.

Πιο συγκεκριμένα αξιολογούνται η χρήση χρωμάτων, το μέγεθος και η θέση των σχεδίων στη ζωγραφιά καθώς επίσης και η πίεση των μαρκαδόρων στο χαρτί. Αναλυτικότερα:

*ΧΡΩΜΑΤΑ:

• Η συχνή χρήση του μαύρου χρώματος συνήθως εκφράζει συναισθηματική πίεση, ενώ έρευνες έχουν καταδείξει πως χρησιμοποιείται κυρίως από απαιτητικά παιδιά.
• Η υπερβολική σκίαση σε σημεία, επίσης καταδεικνύει συσσωρευμένο άγχος και νευρικότητα.
• Η χρήση μη ρεαλιστικών χρωμάτων στην σχολική ηλικία, δηλώνει την δυσκολία προσαρμογής και ανωριμότητα.

*ΜΕΓΕΘΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ:

• Μικρά σχέδια δείχνουν άγχος, αδυναμία έκφρασης και ντροπαλότητα.
• Μεγάλα σχέδια, είναι φυσιολογικά. Ωστόσο, αυτά που ξεφεύγουν των ορίων, ενδέχεται να ενέχουν συναισθηματικά ζητήματα.

*ΘΕΣΗ ΖΩΓΡΑΦΙΑΣ:

• Η τοποθέτηση της ζωγραφιάς στο κέντρο αποτυπώνει ένα ελεγχόμενο και σταθερό παιδί, ωστόσο ενδέχεται να κρύβει και στοιχεία εγωκεντρισμού.
• Η χρήση της δεξιάς πλευράς συνδέεται με τον πατέρα και δείχνει πως υπάρχει ισορροπημένη συμπεριφορά.
• Η αριστερή πλευρά αφορά τη σχέση με τη μητέρα.
• Πολύ χαμηλά στο χαρτί τείνουν να ζωγραφίζουν παιδιά με φόβο και ανασφάλεια ενώ τα υψηλά σημεία χρησιμοποιούν παιδιά μεαρχηγικές τάσεις.

*ΠΙΕΣΗ ΜΑΡΚΑΔΟΡΩΝ:

Η πίεση διαφέρει από παιδί σε παιδί. Συνήθως είναι φυσιολογική, όταν στόχος είναι η καθαρή απεικόνιση των σχεδίων.

• Ωστόσο αν υπάρχει έντονη πίεση και γρήγορη χρήση των μαρκαδόρων, εκφράζει την ανάγκη εκτόνωσης.
• Από την άλλη η πολύ απαλή χρήση τους και η αχανής αποτύπωση της ζωγραφιάς, οφείλεται είτε σε νωθρότητα, είτε σε αίσθηση μειονεκτικής θέσης και ανασφάλειας.

Τι μας δείχνει η ζωγραφιά προσώπων της οικογένειας;

Αναφερόμενοι στην ζωγραφιά των προσώπων της οικογένειας, παίζει σημαντικό ρόλο

-η σειρά με την οποία ζωγράφισε τα μέλη της οικογένειας

– πόσο χρόνο αφιέρωσε στο καθένα από αυτά

– σε ποιο σημείο του χαρτιού τα τοποθέτησε

– το μέγεθος των προσώπων και των σωμάτων τους

– η επισήμανση ή η παράλειψη μελών από το πρόσωπο ή το σώμα

– η έκφραση του κάθε προσώπου

– η χρήση χρωμάτων για το κάθε πρόσωπο

– ρούχα / αξεσουάρ

Τι κοιτάμε λοιπόν σε μία ζωγραφιά της οικογένειας και των μελών της;

1. Αν παρουσιάζονται όλα τα μέλη αυτής. Πιο συγκεκριμένα η απουσία ενός μέλους στο σκίτσο, υποδηλώνει την άρνηση αποδοχής του ατόμου αυτού στην οικογένεια από το παιδί. Η  παράλειψη του ίδιου του εαυτού του απεικονίζει την αίσθηση μη αποδοχής από την οικογένειά του. Επίσης μπορεί να γίνει προσθήκη κάποιων μελών, αρκετά αγαπητά από το παιδί.
2. Πόσο χρόνο έδωσε στην σχεδίαση του κάθε ατόμου. Συνήθως ο χρόνος είναι ίδιος για όλα τα πρόσωπα. Ωστόσο η πολλή γρήγορη ή η πολλή χρονοβόρα σχεδίαση για κάποια φιγούρα, ενδεχομένως να δηλώνει απέχθεια ή υπερβολική αγάπη αντίστοιχα, για το πρόσωπο αυτό.
3. Η σειρά με την οποία έφτιαξε τα μέλη της οικογένειας. Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει σωστή την σειρά σχετιζόμενη με τις χρονολογικές ηλικίες των μελών ξεκινώντας από τον μεγαλύτερο στο μικρότερο. Ωστόσο το άτομο που σχεδιάζεται πρώτο από το παιδί, αποτελεί και το πιο αγαπητό – θαυμαστό για εκείνο, ίσως και το πρότυπό του. Η απεικόνιση του εαυτού του στην πρώτη θέση, φανερώνει έντονο εγωκεντρισμό και ωραιοπάθεια, ενώ η τοποθέτησή του στο τέλος, αν αυτός δεν είναι το μικρότερο μέλος στην οικογένεια, ενδέχεται να φανερώνει χαμηλή αυτοεκτίμηση και υποτίμηση στο πλαίσιο της οικογένειας.
4. Τι συναίσθημα / έκφραση έδωσε στα πρόσωπα. Μεγάλο ρόλο, αν όχι καθοριστικό, παίζει η έκφραση που δίνουν τα παιδιά στα υπόλοιπα μέλη. Ουσιαστικά το χαμόγελο είναι η κλασσικότερη καμπύλη που βρίσκεται σε μία φιγούρα και που ως επί το πλείστον εμφανίζεται στα πρόσωπα. Η απεικόνιση, όμως, λυπημένου στόματος ενέχει συναισθηματικά ζητήματα για το πρόσωπο στο οποίο είναι σχεδιασμένο και κατά την αντίληψη του παιδιού βρίσκεται σε μία δυσχερή θέση.
5. Τοποθέτηση και απόσταση των προσώπων στο χαρτί. Η απομακρυσμένη και μοναχική τοποθέτηση ενός προσώπου συγκριτικά με τα υπόλοιπα μέλη, αποτυπώνει την θέση που έχει μέσα στην οικογένεια το άτομο αυτό στα μάτια του παιδιού.
6. Ολοκληρωμένες φιγούρες και διαστάσεις των μελών του σώματος. Είναι σημαντικό να αναφερθεί, πώς η σωματική διάσταση που παίρνει το κάθε άτομο στο ιχνογράφημα μπορεί και να σχετίζεται, με την αίσθηση που δίνει το αντίστοιχο πρόσωπο στο παιδί. Ένα πολύ μεγάλο σχεδιασμένο σώμα αντανακλά την κυριαρχία αυτού μέσα στο σπίτι, ενώ ένα αρκετά μικρό συγκριτικά με τα υπόλοιπα, δηλώνει υποτίμηση ή και συναισθηματική πίεση. Η απουσία δε χεριών από κάποιο σώμα δείχνει την χρήση βίας μέσα στο σπίτι και με τον τρόπο αυτό το παιδί εκφράζει την απειλή που νιώθει. Τα μεγάλα ακροδάχτυλα ή η κοντινή σχεδίαση χεριού στο λαιμό του παιδιού, δείχνουν την καταπίεση και τον φόβο που νιώθει ένα παιδί από το άτομο εκείνο.
7. Απεικόνιση εαυτού με διαφορετικό φύλο. Είναι πιθανόν ένα παιδί να παρουσιάσει στη φιγούρα του, χαρακτηριστικά που δεν αντιστοιχούν στο φύλο του. Η σχεδίαση αυτή μπορεί να οφείλεται σε μη κατασταλαγμένη σεξουαλική ταυτότητα του αλλά και σε μία αντιμετώπιση του γονέα προς εκείνο, η οποία να μην ανταποκρίνεται στο φύλο του.
8. Άρνηση ζωγραφιάς. Τέλος, ένα παιδί που αρνείται να ζωγραφίσει την οικογένειά του, εκφράζει με αυτόν τον τρόπο την έλλειψη συντροφικότητας, την μη ενσωμάτωση και αποδοχή του στο πλαίσιο της οικογένειας και πως αποζητά να ενταχθεί μέσα σε αυτή.

Παράδειγμα παιδικού ιχνογραφήματος παιδιού

(λόγω απορρήτου δεν δημοσιεύεται η ζωγραφιά του παιδιού)

Στοιχεία παιδιού: Αγόρι 5,5 ετών, νηπιαγωγείο. Ο Α. είναι ένα παιδί αρκετά συνεργάσιμο και ευγενικό, που ζει με τη μαμά του, η οποία βρίσκεται σε διάσταση με τον μπαμπά. Δεν έχει άλλα αδέρφια. Του ζητήθηκε, να ζωγραφίσει την οικογένειά του, στο πλαίσιο αξιολόγησης του παιδικού ιχνογραφήματος από ένα λογοθεραπευτή.

Ώρα ζωγραφικής: Ο Α. ξεκίνησε με τον πατέρα του λέγοντας «πρώτα ο μπαμπάς Νεκτάριος». Στη συνέχεια ζωγράφισε τη μητέρα του, οπού παρατηρήθηκαν κάπως συνοφρυωμένα τα φρύδια της, εφ’ όσον ο ίδιος ανέφερε:

«Η μαμά Κατερίνα, η μαμά είναι λίγο άγρια και θέλει να κάνει νεύρα στο μπαμπά».

Στη συνέχεια ζωγράφισε ένα καπέλο στη μητέρα του αναφερόμενος πως «είναι ροζ το καπέλο της μαμάς, θα πάνε ταξίδι με μένα».

Τρίτο και τελευταίο στην οικογένεια ζωγράφισε τον εαυτό του, δίπλα στον πατέρα του, κάνοντας τον εαυτό του ίδιο με το μπαμπά αλλά μικρότερο σε ύψος.

Αξιολόγηση παιδικού ιχνογραφήματος:

Το πρόσωπο που εμφανίζεται πρώτο στο σχέδιο είναι και αυτό για το οποίο το παιδί αισθάνεται μεγάλοθαυμασμό, ταυτίζεται μαζί του και προσπαθεί να το μιμηθεί.

Η τοποθέτηση έντονων φρυδιών στη μαμά, δηλώνει πως το παιδί αντιλαμβάνεται και μπορεί να απεικονίσει το συναίσθημα που βλέπει σε εκείνη.

Με το ροζ χρώμα δείχνει πως διαχωρίζει τα δύο φύλα και τις συνήθεις χρωματικές προτιμήσεις από αυτά. Τίθεται σημαντική η παρατήρηση του καπέλου στην μητέρα του, καθώς η πρόσθεση αυτού σε ένα άτομο υποδηλώνει την καταπίεση που αισθάνεται ότι του ασκεί αυτό το πρόσωπο και τη δυσφορία που αισθάνεται το παιδί σε σχέση µε αυτό.

Τα δάχτυλα και των δυο αυτών είναι 3 σε κάθε χέρι και όχι 5, γεγονός που εξηγείται ως συναισθηματική ανεπάρκεια ή ως μια συσχέτιση με ένα κινούμενο σχέδιο.

Η τοποθέτηση του εαυτού του στο τέλος δείχνει πως αναγνωρίζει τη σειρά του μέσα στην οικογένεια. Η διαφοροποίησή του από το μπαμπά ως προς το ύψος, φανερώνει πως υπάρχει σωματική αναγνώριση σχετικά με τη διαφορά ύψους που έχει από τους γονείς του, αφού έχει πλέον αναπτυχθεί η οπτική αντίληψη του χώρου.

Έπειτα η τοποθέτηση του δίπλα στον πατέρα του, πιθανόν να δηλώνει περισσότερη συμπάθεια και ασφάλεια δίπλα του.

Αποτελεί, λοιπόν, γνώρισμα σημαντικό το παιδικό ιχνογράφημα για την ψυχική, λεκτική και συναισθηματική θέση του παιδιού αλλά και ένα σημαντικό εργαλείο αξιολόγησης, αναγνώρισης και δόμησης προγράμματος στα χέρια ειδικών.

Ωστόσο, καθώς το κάθε παιδί έχει τη δική του ιδιαιτερότητα και φύση και εκφράζεται και ¨ανοίγεται¨ διαφορετικά, το παιδικό ιχνογράφημα δεν αποτελεί sinequanon για το πώς εκείνο νιώθει και αντιλαμβάνεται τα πράγματα γύρω του. Αφήστε το παιδί να ζωγραφίσει και να εκφραστεί δημιουργικά χωρίς πίεση και νόρμες. Δώστε του όμως την ευκαιρία να μιλήσει, να εκφραστεί και να παρουσιάσει με ήχους και λόγια αυτά που θέλει τόσο να πει.

Βιβλιογραφία:

• Burt, C. (1921). MentαZ αndschoZαstic tests. London: P.S. King &Son.
• Goodenough, F. (1926). MeαsurementofinteZZigence by drαwings. New York, Brace & World.
• Κυριακίδης, Π. Το παιδικό ιχνογράφημα. Αποκαλύπτει την αρμονία ή δυσαρμονία στην οικογένεια. Επτάλοφος. Αθήνα. 2008.

Γκαγκάρας Χαράλαμπος

Λογοθεραπευτής

Σας άρεσε το άρθρο μας; Αφήστε το σχόλιο σας παρακάτω και η ομάδα μας θα σας απαντήσει το συντομότερο δυνατό.

Θέλετε να λαμβάνετε τα νέα άρθρα που συντάσσει η επιστημονική μας ομάδα; Γραφείτε στο ενημερωτικό μας δελτίο – newsletter. 

Η ομάδα του «Ψυχ…Αγωγείν», (οι ψυχολόγοι, οι λογοθεραπευτές, οι εργοθεραπευές και οι ειδικοί παιδαγωγοί) είναι διαθέσιμοι στο να σας βοηθήσουν να αντιμετωπίσετε τις δυσκολίες σας παρέχοντας το πρώτο ραντεβού ΔΩΡΕΑΝ και να συζητήσουμε τυχόν απορίες σας. Για περαιτέρω διευκρινήσεις, μπορείτε να επικοινωνήσετε με το κέντρο στα τηλέφωνα επικοινωνίας ή να μας επισκεφτείτε στο χώρο μας στην Ίμβρου 27 & Λ. Ηλιουπόλεως, Δάφνη (πλησίον μετρό Άγιου Ιωάννη).